Co dalej z WPR?

Nasz nowy raport analizuje realizację Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce i wskazuje kierunki koniecznych zmian polityki rolnej po 2027 roku. Autorzy i autorki publikacji wskazują, że dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego niezbędne jest wzmocnienie jego trzech podstawach – ochrony środowiska i klimatu; lokalnej produkcji rolnej i małych gospodarstw oraz rolnictwa ekologicznego.

Nasze bezpieczeństwo żywnościowe zależy od gospodarstw produkujących na rynek lokalny, a także kondycji środowiska – czystej wody, żyznej gleby, owadów zapylających, stabilnego klimatu. WPR musi skuteczniej chronić te fundamenty umożliwiające trwałą produkcję żywności. – mówi dr Justyna Zwolińska, jedna z autorek raportu, koordynatorka ds. rzecznictwa w Koalicji Żywa Ziemia.

Na Wspólną Politykę Rolną przeznaczamy największą część budżetu Unii Europejskiej. Każdy i każda z nas płaci na nią 1,30 zł dziennie. To sprawa nas wszystkich, rolników i rolniczek, konsumentów i konsumentek – dodaje Joanna Maria Stolarek, dyrektorka Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie.

Wyzwania obecnego Planu Strategicznego

Obecny Plan Strategiczny dla WPR – dokument, który określa cele, priorytety i instrumenty wsparcia finansowego dla rolnictwa i obszarów wiejskich – w niewielkim stopniu odpowiada na wyzwania ekologiczne i społeczne stojące przed rolnictwem w Polsce, stwierdzają autorki raportu Co dalej z WPR?

Dotychczasowe działania na rzecz ochrony małych gospodarstw przewidziane w Planie są niewystarczające i nie pozwalają zatrzymać spadku ich liczby. Potencjał ekoschematów – płatności dla rolników za praktyki prośrodowiskowe i klimatyczne – nie został w pełni wykorzystany. Najbardziej ambitne praktyki na rzecz ochrony środowiska i klimatu realizowane są na zbyt małej powierzchni gruntów rolnych a finansowanie jest wciąż mało atrakcyjne dla rolników.

Wniosek – jeśli chcemy zadbać o bezpieczeństwo żywnościowe, musimy inaczej zdefiniować priorytety w ramach przyszłej WPR po 2027 r.

Kluczowe rekomendacje dla przyszłej WPR

Jak powinna zmienić się WPR po 2027 roku, by w większym stopniu uwzględniała potrzeby społeczno-ekonomiczne wszystkich uczestników łańcucha żywnościowego? Jak zadbać za jej pośrednictwem o bezpieczeństwo żywnościowe obecnych i przyszłych pokoleń? Jak sprawić, by wreszcie służyła ochronie środowiska i klimatu?

Częściową odpowiedź na te pytania stanowią poniższe rekomendacje, które wskazują najważniejsze kierunki zmian:

1. Wysokość i podział środków przeznaczonych dla rolnictwa

Do WPR wprowadzono już mechanizmy wpływające na oszczędniejsze gospodarowanie przewidzianymi w niej środkami, tj. capping lub degresywność płatności. Ich celem jest zatrzymanie odpływu lwiej części środków do podmiotów użytkujących najwięcej ziemi rolnej. Te mechanizmy należy utrzymać, jednak najwłaściwszym kierunkiem byłoby wycofanie wsparcia dla rolnictwa stosującego przemysłowe metody produkcji rolnej, zwłaszcza wielkotowarowej produkcji zwierzęcej i wielkopowierzchniowych, monokulturowych upraw.

Środki publiczne należy w pierwszej kolejności przeznaczać na wzmocnienie zrównoważonego rozwoju produkcji rolnej i poprawę jej odporności. Priorytetem powinno być kierowanie publicznego wsparcia do producentów rolnych, których sytuacja ekonomiczna nie pozwala samodzielnie wprowadzić takich zmian.

2. Środki na dobra publiczne

WPR powinna wynagradzać rolników za dostarczanie dóbr publicznych, do których zalicza się zwiększenie różnorodności biologicznej i krajobrazowej, retencję wody, zapewnienie wysokiej jakości wód powierzchniowych oraz poprawę stanu gleby. Obecnie rolnicy otrzymują wynagrodzenie za praktyki prośrodowiskowe i proklimatyczne wyłącznie w formie rekompensaty za „poniesione koszty i utracone korzyści”. W przypadku najbardziej ambitnych rozwiązań tak wyznaczane stawki są niewystarczające.

Dlatego wysokość płatności w ramach dobrowolnych działań prośrodowiskowych musi istotnie wzrosnąć, aby odzwierciedlała rzeczywistą wartość dostarczanych dóbr publicznych.

3. Płatności przyznawane w oparciu o rezultat

Priorytetem powinno być rozliczanie środków WPR otrzymanych przez beneficjentów w oparciu o wynik (ang. result-based solutions). Ich przyznanie ma przecież skutkować osiągnięciem konkretnego i wymiernego rezultatu stosowanej praktyki. Bezcelowe jest takie stosowanie praktyk, które nie daje zakładanego rezultatu, np. zwiększenia różnorodności biologicznej.

4. Monitoring rezultatów, ujednolicenie wskaźników

Dla norm GAEC i ekoschematów już na etapie ich definiowania i planowania należy określić wskaźniki efektów środowiskowych i klimatycznych, które następnie byłyby monitorowane. Podstawą do oceny skutków przyjętych i finansowanych rozwiązań powinien być monitoring przyrodniczych i środowiskowych efektów wdrażania poszczególnych praktyk.

5. Rozwiązania oparte na przyrodzie i współpraca krajobrazowa

Skuteczniejsze wdrażanie rozwiązań opartych na przyrodzie wymaga podejścia krajobrazowego, czyli ich planowania i realizacji w skali krajobrazu lub ekosystemu, a nie tylko pojedynczych gospodarstw. WPR powinna wprowadzić możliwość zbiorowego realizowania interwencji i zachęcać rolników do współpracy, ponieważ koordynacja w skali krajobrazu pozwala osiągnąć lepsze rezultaty.

Trzy filary bezpieczeństwa żywnościowego

Ochrona klimatu i środowiska

Środki publiczne należy w pierwszej kolejności przeznaczać na wzmocnienie zrównoważonego rozwoju produkcji rolnej i poprawę jej odporności – mówi dr Justyna Zwolińska, jedna z autorek raportu i koordynatorka ds. rzecznictwa w Koalicji Żywa Ziemia. Pilnie potrzebna jest szeroka kampania informacyjna na temat rozwiązań opartych na przyrodzie i innych praktyk przyjaznych środowisku oraz korzyści z nich płynących. Konieczne jest włączenie tego typu zagadnień do programu szkół rolniczych – dodaje Aleksandra Pępkowska-Król, współautorka raportu, koordynatorka ds. rolnictwa w Ogólnopolskim Towarzystwie Ochrony Ptaków.

Wzmocnienie lokalnej produkcji i małych gospodarstw

Małe gospodarstwa odgrywają istotną rolę w zapewnieniu lokalnego bezpieczeństwa żywnościowego, utrzymują żywotność obszarów wiejskich i więzi społeczne.

Mniejsze gospodarstwa produkujące na rynek lokalny cechuje większa odporność, dostarczają żywność nawet w czasie kryzysów, takich jak przerwanie łańcuchów dostaw czy konflikty zbrojne. Przyszła WPR musi położyć nacisk na wzmocnienie krótkich łańcuchów dostaw – wyjaśnia Anna Jakubowska, koordynatorka programu Europejska Polityka Rolna w Fundacji im. Heinricha Bölla.

Aby skutecznie wspierać małe gospodarstwa, instrumenty WPR należy dostosować do wielkości ekonomicznej gospodarstw i ich położenia geograficznego. Finansowanie powinno promować także bezpośrednią współpracę rolników i konsumentów, np. przez kooperatywy spożywcze lub Rolnictwo Wspierane Społecznie (RWS).

Rolnictwo ekologiczne

Rolnictwo ekologiczne, jako najbardziej zrównoważony system produkcji, powinno być szczególnie wspierane przez łączenie płatności ekologicznych z inwestycjami w gospodarstwach i stymulowanie popytu – m.in. dzięki zielonym zamówieniom publicznym i wprowadzeniu żywności ekologicznej do placówek żywienia zbiorowego. Konieczne jest także uproszczenie przepisów, usunięcie zbędnych barier biurokratycznych i wprowadzenie skuteczniejszych, mniej uciążliwych kontroli.

Bez zbędnych barier biurokratycznych można utrzymać właściwe standardy produkcji i wysoką jakość produktów ekologicznych – wyjaśnia Dorota Metera, ekspertka ds rolnictwa ekologicznego Koalicji Żywa Ziemia.

Dodatkowe rekomendacje

Połączenie produkcji roślinnej i zwierzęcej

W planowaniu interwencji priorytetem należy uczynić wsparcie dla gospodarstw, które łączą produkcję roślinną i zwierzęcą, z preferencją tych, które stosują wypas, tak aby dążyć do zamkniętego cyklu produkcji (GOZ – gospodarka obiegu zamkniętego) w gospodarstwie rolnym.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

Obecnie nie istnieje możliwość oceny rezultatów ekoschematu „Dobrostan zwierząt” zarówno pod względem poprawy życia zwierząt, jak i zmniejszonego stosowania antybiotyków w produkcji zwierzęcej, a także ochrony środowiska i klimatu. Powinno to ulec zmianie, a poprawę dobrostanu należy połączyć z praktykami korzystnymi dla ekosystemu.

Wsparcie współpracy między producentami i konsumentami

Należy odejść od planowania i finansowania współpracy tylko między podmiotami wytwarzającymi żywność – producentami i przetwórcami. Wsparcie finansowe ze środków WPR powinno być skierowane na rozwój bezpośredniej współpracy pomiędzy rolnikami i konsumentami, na przykład w formie kooperatyw spożywczych lub Rolnictwa Wspieranego Społecznie (RWS).

Edukacja, komunikacja, doradztwo

Beneficjenci środków publicznych muszą rozumieć cel finansowanego działania, akceptować go i mieć przekonanie, że jego realizacja przyniesie korzyści osobiste i społeczne. Należy szeroko informować w ramach kampanii edukacyjnej dotyczącej rozwiązań opartych na przyrodzie i innych praktyk przyjaznych środowisku.

O raporcie

Zapraszamy do lektury raportu „Co dalej z WPR? Wnioski z dotychczasowej realizacji polskiego Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej 2023-2027 i rekomendacje” wydanego przez Koalicję Żywa Ziemia i Fundację im. Heinricha Bölla w Warszawie.

W publikacji podejmujemy się oceny wybranych interwencji PS WPR, by stwierdzić, czy rzeczywiście prowadzą one do poprawy stanu zasobów naturalnych, zatrzymania kryzysu klimatycznego i ochrony małych gospodarstw. Przedstawiamy także rekomendacje dla przyszłej WPR po 2027 r.