Stanowisko Koalicji Żywa Ziemia w sprawie przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej

Stanowisko Koalicji Żywa Ziemia w sprawie przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej w związku z ogłoszeniem KOMUNIKATU KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW w dniu 19 lutego 2025 r.

Koalicja Żywa Ziemia jest koalicją 24 pozarządowych organizacji ekologicznych i społecznych, które w swoim manifeście ogłoszonym w 2018 r. apelują, aby rolnictwo opierało się w większym stopniu na zasadach agroekologii, zwłaszcza rolnictwa ekologicznego.

Koalicja Żywa Ziemia stawia sobie za cel kształtowanie polityki rolnej i żywnościowej tak, aby produkcja, dystrybucja i konsumpcja żywności były sprawiedliwsze społecznie i odpowiedzialne wobec środowiska. W szczególności zależy nam na:

• ograniczeniu negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko,
• popularyzacji agroekologii, w tym podnoszeniu wiedzy rolników na temat ekologicznych metod produkcji żywności,
• promowaniu certyfikowanej produkcji ekologicznej,
• zwiększaniu świadomości społecznej w zakresie odpowiedzialnej konsumpcji,
• zapewnieniu możliwości współpracy oraz wymiany wiedzy pomiędzy rolnikami, konsumentami, organizacjami społecznymi oraz przedstawicielami władzy publicznej.

Z zadowoleniem przyjmujemy obietnice, że Komisja Europejska dostrzega, że sektor rolno-spożywczy będzie miał zapewnione wsparcie ze środków publicznych za usługi ekosystemowe korzystne dla środowiska, wody, gleby lub jakości powietrza, w tym zwłaszcza sektor rolnictwa ekologicznego. W dobie zmiany klimatu i degradacji środowiska i jego zasobów (wód, gleb i różnorodności biologicznej) przez intensywne i uprzemysłowione rolnictwo szczególnej wagi nabierają słowa wyrażone w Komunikacie: „Podstawą rolnictwa jest dziś i będzie jutro zdrowa gleba.” Dlatego stałe wsparcie dla rolnictwa ekologicznego nadal jest bardzo potrzebne, jednak dotyczy to wszystkich rolników, ponieważ całe rolnictwo wymaga zamiany podejścia: od ilości, bez uwzględniania kosztów środowiskowych i społecznych – do jakości mając na uwadze zdrowie rolników, zdrowie konsumentów, zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej.

Nasze uwagi:

3.1. Bardziej sprawiedliwe i lepiej ukierunkowane wsparcie publiczne

Jak wskazuje się w Komunikacie: „małe i średnie gospodarstwa rolne tworzą strukturę społeczną obszarów wiejskich, chroniąc przyrodę i źródła utrzymania. Powinny one posiadać warunki umożliwiające im prowadzenie działalności bez nadmiernych obciążeń administracyjnych. Biorąc pod uwagę ich skalę, Komisja rozważy zwiększenie atrakcyjności i rozszerzenie stosowania uproszczonych narzędzi wsparcia dochodu za pomocą usprawnionego systemu warunków i kontroli (…) W oparciu o doświadczenia płynące z obecnych planów strategicznych WPR niezbędne okazuje się dalsze usprawnienie sposobu wdrażania WPR. Aktualna złożoność wymaga bardziej strategicznego podejścia. (…) W przyszłej WPR Komisja odejdzie od zasady warunkowości na rzecz systemu zachęt.”

Mamy nadzieję, że w najbliższym czasie Komisja Europejska będzie kontynuować wynagradzanie rolników za usługi ekosystemowe i dobrostan zwierząt, co będzie służyło poprawie jakości życia mieszkańców wsi i konsumentów. Z drugiej strony, będzie dążyć do ograniczania niekorzystnych praktyk rolnictwa typu przemysłowego z wykorzystaniem dużych ilości środków zewnętrznych, takich jak chemiczne środki ochrony roślin i nawozy syntetyczne, oraz koncentracji produkcji zwierzęcej w wielkich fermach.

Stoimy na stanowisku, że małe i średnie gospodarstwa rolne produkujące bez nadmiernej presji na środowisko, ze zrównoważoną produkcją roślinną i zwierzęcą, w tym zwłaszcza gospodarstwa ekologiczne produkują żywność najwyższej jakości. Dlatego w planowaniu wydatków w ramach przyszłej Wspólnej Polityki Rolnej to właśnie te gospodarstwa wymagają największego wsparcia finansowego. Jednocześnie sądzimy, że duże gospodarstwa rolne, zwłaszcza te, które prowadzą intensywną produkcję typu przemysłowego nie powinny być wspierane ze środków publicznych, jeśli nie świadczą wymiernych usług ekosystemowych. Wspieramy kontynuację wynagradzania rolników za usługi ekosystemowe w postaci zachęt i nagród. Jednocześnie uproszczone narzędzia wsparcia dochodu nie mogą być pretekstem do odejścia od założeń wspierających przejście rolnictwa na bardziej przyjazne środowisku.

3.3. Sektor rolno-spożywczy dostosowany do przyszłych wyzwań i idący w parze z przyrodą

Jak wskazuje się w Komunikacie: „Jednym z przykładów (…) rozwiązań jest dążenie UE do ograniczenia stosowania szkodliwych pestycydów. Jest ono ważne zarówno dla długoterminowej odporności rolnictwa, jak i dla ochrony przyrody i zdrowia. Tempo wprowadzania alternatyw w postaci biologicznych lub innowacyjnych środków ochrony roślin niskiego ryzyka okazało się jednak wolniejsze niż tempo wycofywania substancji czynnych z rynku UE. Jeśli tendencja ta utrzyma się, może zaszkodzić zdolności UE do zapewnienia produkcji żywności na odpowiednim poziomie. W związku z tym Komisja uważnie rozważy wszelkie dalsze zakazy stosowania pestycydów, w przypadkach gdy nie są jeszcze dostępne rozwiązania alternatywne, z wyjątkiem sytuacji, gdy dany pestycyd stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzkiego lub dla środowiska, od którego zależy wszak rentowność rolnictwa.

Podobnie w IV kwartale 2025 r. w ramach pakietu upraszczającego Komisja przedstawi wniosek, który przyspieszy dostęp biopestycydów do rynku UE. Zostanie w nim zawarta definicja substancji czynnych służących do kontroli biologicznej, wprowadzona możliwość udzielania przez państwa członkowskie tymczasowych zezwoleń na środki ochrony roślin zawierające takie substancje czynne do kontroli biologicznej w okresie, gdy trwa ich ocena, oraz stworzona przyspieszona procedura zatwierdzania i udzielania zezwoleń.”

Prawo UE dotyczące pestycydów i orzecznictwo stwierdzają wyraźnie, że zdrowie obywateli i obywatelek oraz środowisko mają priorytet w produkcji rolnej. Ponadto badania naukowe wskazują, że możliwe są alternatywne metody i środki ochrony roślin. Utrzymanie wysokich standardów produkcji żywności w UE jest warunkiem naszej konkurencyjności. Ponadto warto pamiętać, że rolnik nie produkuje żywności po prostu „na sprzedaż”, lecz żywność dla konsumentów, mając na uwadze ich zdrowie oraz różne oczekiwania, jak na przykład brak pozostałości chemicznych środków ochrony roślin i zapewnienie dobrostanu zwierząt.

Dlatego postulujemy jako niezbędne uwzględnienie najnowszych badań nad toksycznością i wpływem na środowisko, zdrowie zwierząt i ludzi przy dopuszczaniu substancji aktywnych środków ochrony roślin, wycofywanie substancji najbardziej toksycznych dla ludzi i zwierząt oraz obniżanie Najwyższych Dopuszczalnych Poziomów substancji aktywnych pestycydów, ponieważ ponad 80% obywateli Polski i większość obywateli UE obawia się pozostałości pestycydów w żywności (badanie IPSOS, 2023 r.). Postulujemy wprowadzenie wymogu odpowiedniego oceniania składu wszystkich pestycydów pod kątem ich rakotwórczości, mutagenności, toksyczności dla układu rozrodczego oraz zdolności do zaburzania gospodarki hormonalnej zanim zostaną dopuszczone do stosowania przez państwa członkowskie.

W UE zatwierdzone jest obecnie stosowanie 34 tzw. pestycydów PFAS (związków per- i polifluoroalkilowych, które ze względu na swoją niezwykle długą żywotność w organizmach i środowisku nazywa się „wiecznymi chemikaliami”). Większość z nich rozkłada się na ultrakrótkocząsteczkowy metabolit TFA (kwas trifluorooctowy). TFA jest niezwykle trwały i bardzo mobilny: przenika bezpośrednio do wód gruntowych i powierzchniowych trwale zanieczyszczając nasze środowisko. Obecne metody nie pozwalają na usunięcie TFA z wody pitnej. Niemcy zaproponowały sklasyfikowanie TFA jako substancji toksycznej dla układu rozrodczego kategorii 1B, co skutkuje tym, że wszystkie pestycydy PFAS powinny zostać zakazane. Dlatego apelujemy do UE o podjęcie działań mających na celu wprowadzenie natychmiastowego zakazu stosowania pestycydów PFAS w UE.

Wspieramy wysiłki Komisji, aby przyspieszyć dostęp rolników do biopestycydów, jednak powinno to dotyczyć szerzej promowania i wspierania stosowania różnych technik i metod biokontroli, jednocześnie z upowszechnianiem, skuteczniej niż dotychczas, agroekologicznych metod opartych na profilaktyce agrofagów, a nie ich zwalczaniu. Badania naukowe pokazują, że dzięki wdrożeniu integrowanej ochrony roślin rolnicy mogą zmniejszyć stosowanie pestycydów o 50-80%, zachowując przy tym rentowność gospodarstw i nie odnotowując spadku plonów. Takie ograniczenie wymaga wiedzy oraz wsparcia technicznego i finansowego. Państwa członkowskie powinny zapewnić rolnikom odpowiednie niezależne doradztwo, zwłaszcza w zakresie metod dążących do redukcji zużycia środków chemicznych oraz właściwego i skutecznego wdrażania integrowanej ochrony roślin.

Aby ograniczyć zanieczyszczenie wód pestycydami, konieczna jest ściślejsza integracja Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) z sektorowymi politykami dotyczącymi pestycydów. Na przykład, nie powinno się stosować pestycydów w pobliżu zasobów wodnych i należy zakazać użycia substancji uznanych za wysoce toksyczne dla środowiska wodnego. W związku z tym przy aktualizacji RDW należy utrzymać jej ambitne cele i przeciwstawić się próbom jej osłabienia. Komisja Europejska i państwa członkowskie powinny jak najszybciej przyjąć i wdrożyć unijne normy jakości dla nowo proponowanych priorytetowych rodzajów zanieczyszczeń.

3.4. Waloryzacja żywności i propagowanie sprawiedliwych warunków życia i pracy na dynamicznych obszarach wiejskich

Jak wskazuje się w Komunikacie: „Zachowania konsumentów kształtują ponadto nowe oczekiwania społeczne dotyczące żywności, w szczególności związane z dobrostanem zwierząt i pochodzeniem produktów. Przy odpowiednim wsparciu może to stworzyć nowe możliwości dla rolników. Aby zająć się tą kwestią, Komisja będzie ściśle współpracować z rolnikami, przedstawicielami łańcucha żywnościowego i społeczeństwa obywatelskiego i na tej podstawie przedstawi wnioski dotyczące przeglądu obowiązujących przepisów dotyczących dobrostanu zwierząt, w tym swojego zobowiązania do stopniowego wycofania klatek.”

Zwracamy uwagę, że dobrostan zwierząt służy nie tylko konsumentom, ale także poprawie jakości życia mieszkańców wsi. Produkcja rolna powinna jak najszybciej ograniczać koncentrację produkcji zwierzęcej w wielkich fermach. Konieczne jest ograniczanie i wycofywanie praktyk związanych z produkcją zwierzęcą typu przemysłowego, jak wielkie fermy zwierząt hodowanych, w tym z chowem klatkowym zwierząt. Nadmierna koncentracja zwierząt:

• skutkuje chorobami, wymagającymi zwiększonego stosowania leków weterynaryjnych, w tym antybiotyków,
• powoduje uciążliwość dla mieszkańców wsi, w tym dla samych rodzin rolników,
• powoduje zanieczyszczenie środowiska,
• wiążę się z dużym ryzykiem epizootii,
• wiąże się ze zwiększonym ryzykiem powstawania i rozszerzania się chorób odzwierzęcych (zoonoz), w tym chorób wirusowych o znamionach pandemii, dlatego produkcja zwierzęca w rolnictwie powinna być przedmiotem unijnej polityki zdrowotnej One Health, łączącej medycynę ludzi z weterynarią, aby kompleksowo analizować i redukować negatywne skutki metod produkcji rolnej na zdrowie publiczne.

Takich negatywnych skutków nie niesie rozproszona produkcja zwierzęca połączona ze zrównoważoną produkcją roślinną.

Jak wskazuje się w Komunikacie: „Komisja przedstawi wniosek ustawodawczy mający na celu wzmocnienie roli zamówień publicznych. Podejście do zamówień publicznych powinno polegać na wyborze najkorzystniejszej oferty, nagradzać wysiłki na rzecz jakości i zrównoważonego rozwoju podejmowane przez europejskich rolników, przemysł spożywczy i sektor usług oraz powinno zapewniać możliwość udziału małym i średnim przedsiębiorstwom (MŚP). Może ono wprowadzać odpowiednie zachęty do promowania konsumpcji produktów lokalnych i sezonowych oraz żywności produkowanej z zachowaniem wysokich norm środowiskowych i społecznych, w tym produktów ekologicznych i żywności pochodzących z krótszych łańcuchów dostaw. W związku z tym rozwój krótkich łańcuchów dostaw żywności nadal ma strategiczne znaczenie w gwarantowaniu rolnikom i rybakom sprawiedliwszych cen oraz do poprawy dostępu konsumentów do świeżych i sezonowych produktów.”

Mamy również nadzieję, że Komisja wkrótce przedstawi wniosek ustawodawczy mający na celu wzmocnienie roli zamówień publicznych i wprowadzi zapowiedziane w Komunikacie zachęty do promowania konsumpcji produktów lokalnych i sezonowych oraz żywności produkowanej z zachowaniem wysokich norm środowiskowych i społecznych, w tym produktów ekologicznych i żywności pochodzących z krótszych łańcuchów dostaw. Potrzebne są jednocześnie takie działania promocyjne, by zwiększać świadomość konsumentów na temat systemów jakości oraz rolnictwa ekologicznego. Jesteśmy przekonani, że to podejście łączy się z większą atrakcyjnością i stabilizacją sektora dla młodych rolników, którzy chętniej będą wykorzystywać nowoczesne rozwiązania techniczne i cyfrowe, oraz dla kobiet i nowych rolników, którzy chętniej będą podejmować transformację agroekologiczną, by odpowiadając na współczesne potrzeby społeczne łączyć możliwości gospodarcze z efektami środowiskowymi i odpowiedzialnością społeczną.

4. TWORZENIE SPRZYJAJĄCYCH WARUNKÓW: UMIESZCZENIE BADAŃ NAUKOWYCH, INNOWACJI, WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI W CENTRUM EUROPEJSKIEJ GOSPODARKI ROLNO-SPOŻYWCZEJ

Jak wskazuje się w komunikacie: „Innowacje w zakresie hodowli roślin, w tym wykorzystanie narzędzi biotechnologicznych, takich jak nowe techniki genomowe (NGT), są kluczem do przyspieszenia rozwoju odmian odpornych na zmianę klimatu, zasobooszczędnych, bogatych w składniki odżywcze i o wysokiej wydajności, a tym samym przyczynkiem do bezpieczeństwa żywnościowego i suwerenności żywnościowej UE. NGT mogą również wytwarzać mikroorganizmy o korzystnym oddziaływaniu na produkcję rolną, np. zmniejszające zapotrzebowanie na nawozy nieorganiczne.”

Stoimy na stanowisku, że dopuszczanie produktów nowych technik genomowych (NGT) musi być oceniane pod kątem potencjalnego ryzyka dla środowiska i zdrowia ludzi. NGT muszą być znakowane, by zapewnić konsumentom swobodę wyboru, musi być także zapewniona możliwość ich wykrywania i śledzenia w całym łańcuchu produkcji i dystrybucji. Liczne badania i działania wykazały, że większość obywateli UE nie chce GMO na swoich talerzach i polach i nie ma żadnych podstaw, aby uważać, że nie dotyczy to NGT. Nie można też dopuścić do prywatyzacji zasobów genetycznych przyrody oraz wyeliminowania licznych niewielkich producentów nasion i odmian metodami konwencjonalnymi przez wielkie korporacje agrochemiczne. Niekontrolowane i nieodwracalne rozprzestrzenienie się roślin (a potem innych organizmów) NGT niesie za sobą poważne zagrożenia dla przyrody i dla rolnictwa ekologicznego i jest sprzeczne z obowiązującą w UE zasadą przezorności zapisaną w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

INNE KWESTIE

ODBUDOWA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH

Zalecamy uwzględnienie wykorzystania potencjału gospodarstw rolnych do odbudowy zasobów przyrodniczych (zgodnie z prawem unijnym NRL), zachowania i odtwarzania mokradeł (bagien i torfowisk), zapobiegania suszom i łagodzenia skutków powodzi, w tym utrzymania i wykorzystania do retencji istniejących urządzeń melioracyjnych i poszanowania tam bobrowych, tworzenia warunków sprzyjających bioróżnorodności, w tym owadów zapylających i ptaków krajobrazu rolnego.

W kolejnej perspektywie w WPR powinna być mocno zaznaczona myśl, że polityka rolna będzie ukierunkowana na poprawianie i restaurowanie środowiska (realizacja Nature Restoration Law). Powinno się znacznie bardziej wynagradzać rolnika za działania na rzecz środowiska działania i agrotechniczne służące ochronie przyrody, takie jak utrzymanie ekstensywnej gospodarki łąkowo-pastwiskowej, a nie tylko za produkcję żywności (na którą zużywane są zasoby przyrodnicze i środowiskowe).

GLEBY

Popieramy deklaracje Komisji, która zobowiązuje się zachęcać rolników do praktyk skierowanych na poprawianie zdrowia gleby, brakuje jednak konkretów, tj. konkretnych celów, zobowiązań i wskaźników powiązanych z narzędziami finansowymi i odpowiednim doradztwem.

UPROSZCZENIA

Rolnicy są coraz bardziej obciążani obowiązkami biurokratycznymi, nakładanymi nie tylko przez prawo unijne, lecz dodatkowo przez prawo krajowe. Rozumiemy, że wsparcie finansowe ze środków publicznych wymaga przestrzegania przez rolników pewnych zasad i prowadzenia określonej dokumentacji, dzięki której można ograniczyć kontrole fizyczne na miejscu. Należy to jednak wytłumaczyć rolnikom i nauczyć ich metod sprawnego prowadzenia niezbędnej dokumentacji oraz ograniczyć zakres obowiązków biurokratycznych wyłącznie do logicznych i niezbędnych dokumentów. Jednocześnie podkreślamy, że pieniądze publiczne muszą być wydawane odpowiedzialnie i zgodnie z celami WPR, toteż konieczne jest zapobieganie nadużyciom i nieuzasadnionym wydatkom, ponieważ są to pieniądze wszystkich podatników Unii Europejskiej, w tym pieniądze wszystkich podatników naszego kraju.

Żywimy wielką nadzieję, że przyszła Wspólna Polityka Rolna w większym stopniu niż dotychczas będzie spełniała swoją rolę, zwłaszcza wynagradzając rolników, którzy będą produkować żywność wysokiej jakości przy poszanowaniu środowiska, w którym wszyscy żyjemy.

Warszawa, 2 kwietnia 2025 r.