Ku sprawiedliwej, odpornej i przyszłościowej Wspólnej Polityce Rolnej

Propozycje krajowych koalicji rolno-żywnościowych dotyczące WPR po 2027 r.

W niniejszym stanowisku przedstawiamy postulaty krajowych koalicji rolno-żywnościowych dotyczące reformy Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) po 2027 r. Łączymy w nim wizję WPR, która odpowiada krajowym priorytetom i promuje sprawiedliwą transformację agroekologiczną w Unii Europejskiej. Poniższe propozycje są wyrazem ponadnarodowego porozumienia, które odzwierciedla powszechne obawy społeczne wobec WPR i kierunków jej zmiany.

Niniejsze stanowisko zostało wypracowane przez następujące koalicje rolno-żywnościowe:

Agroecology in Action (Belgia), Dutch Food Transition Coalition (Holandia), Environmental Pillar (Irlandia), Koalicja Żywa Ziemia (Polska), Platform Aarde Boer Consument (Holandia), Platform of Associations on the WPR (Niemcy), Por Otra PAC (Hiszpania), Voedsel Anders NL (Holandia), Voedsel Anders Vlaanderen (Belgia).

Wprowadzenie

WPR jest kamieniem węgielnym europejskiej polityki rolnej, jednak jej struktura i funkcjonowanie nie przyczynia się do zrównoważonego rozwoju. Nieskutecznie wspiera małe i średnie gospodarstwa rolne, gdyż obecnie 80% środków trafia zaledwie do 20% gospodarstw¹. Niewystarczające są także działania WPR na rzecz ochrony klimatu, środowiska, różnorodności biologicznej i społeczności zamieszkujących obszary wiejskie. Do kluczowych problemów należy zaliczyć niewłaściwy system płatności obszarowych i ciągłą deregulację, narażającą rolników na zmienne ceny i nieuczciwą konkurencję. Są to poważne, strukturalne braki WPR, podważające znaczenie kierowania środków na cele społeczne i środowiskowe, niezbędne do zbudowania odpornego sektora rolnego.

Kolejny cykl reform WPR musi być inny, gdyż poprzednie nie zdołały skorygować nierówności strukturalnych ani osiągnąć celów dotyczących ochrony klimatu i różnorodności biologicznej. Sprawiedliwa i zielona WPR jest niezbędna, aby zapewnić przyszłość europejskiej przyrodzie, rolnikom i obywatelom. W związku z nadchodzącymi negocjacjami w sprawie wieloletnich ram finansowych koalicje w całej UE wyrażają niepokój wobec proponowanej relokacji funduszy UE do jednego funduszu.

Taka relokacja wiąże się z następującymi zagrożeniami: przyznania większej władzy poszczególnym państwom członkowskim, osłabienia spójności UE poprzez rozdrobnienie i fragmentaryzację polityki rolnej w połączeniu ze stałym obniżaniem ambicji (wyścig w dół) oraz zmuszeniem rolnictwa do konkurowania z innymi priorytetami politycznymi, takimi jak obronność. Bez jasnych wytycznych dla całej UE, w tym dotyczących środków na rolnictwo, zrównoważone praktyki WPR mogą zostać zdegradowane i zależne od zmieniającej się woli politycznej rządów krajowych, co podważy stabilność gospodarstw rolnych i zaangażowanie UE w zrównoważony rozwój. Przyszłość rolnictwa i żywności musi pozostać priorytetem w długoterminowych dyskusjach budżetowych.

W miarę jak instytucje UE dokonują ponownej oceny priorytetów rolniczych w następstwie Strategicznego Dialogu i niedawno opublikowanej Wizji Rolnictwa i Żywności Komisji Europejskiej, niniejsze stanowisko obejmuje zarówno ambitne reformy, jak i propozycje pragmatycznych działań WPR po 2027 r. Przedstawiamy wizję zreformowanej WPR, która łączy szeroko zakrojone zmiany regulacji rynkowych, reorientację dotacji w kierunku dóbr publicznych i zrównoważonych praktyk, wspieranie odnowy pokoleniowej oraz promowanie równości płci, społecznej i środowiskowej w unijnej polityce rolno-żywnościowej.

Regulacje rynkowe

Priorytetowe traktowanie produkcji maksymalnie obniżającej koszty w celu zapewnienia konkurencyjności na rynkach światowych wpływa negatywnie na zrównoważony rozwój przez obniżenie standardów żywności i rolnictwa oraz ograniczenie dochodów gospodarstw rolnych. Rzeczywiste zrównoważenie rozwoju wymaga, aby rolnicy z UE otrzymywali uczciwe wynagrodzenie i ceny, które pokrywają rzeczywiste koszty spełniania wysokich standardów dotyczących ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt i norm społecznych. Dlatego konkurencyjność nie powinna już mieć pierwszeństwa przed dziewięcioma celami polityki społecznej i środowiskowej WPR. Zamiast wspierać konkurencję na rynkach światowych, należy wzmacniać regionalne, prowadzone przez młodych rolników, nowe, zróżnicowane, mniej uprzywilejowane i mieszane (łączące produkcję roślinną i zwierzęcą) gospodarstwa rolne. W kolejnej WPR suwerenność żywnościowa powinna stać się nadrzędnym celem, umożliwiającym UE produkcję żywności w możliwie najbardziej zrównoważony sposób, przez własnych rolników i dla własnej populacji.

Reformy WPR od 1992 r., zgodne z zasadami WTO, doprowadziły do deregulacji rynków rolnych, a w konsekwencji do zmienności cen i zależności od dotacji, która stawia w niekorzystnej sytuacji małe i średnie gospodarstwa, a jednocześnie nagradza rolnictwo przemysłowe i wielkotowarowe. Zaangażowanie UE w umowy o wolnym handlu naraziło rolników na nieuczciwą konkurencję globalną, jednocześnie pozwalając na tani import, który nie spełnia tych samych norm środowiskowych i społecznych. Rezultatem jest system rolniczy, w którym produkcja została podporządkowana interesom ekonomicznym korporacji międzynarodowych, a nie potrzebom rolników i społeczeństwa.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Ponownie wprowadzić skuteczną regulację rynku – w ramach WPR i poza nią – aby przywrócić równowagę na rynkach rolnych, zapewniając uczciwe i stabilne ceny. W ten sposób fundusze publiczne mogą być kierowane na wspieranie dóbr publicznych, a nie służyć jako rekompensata nadmiernie niskich cen.
• Ponownie dostosować lub wprowadzić środki regulacyjne we ramach Wspólnej Organizacji Rynku (WOR). Środki te muszą służyć jako narzędzia do stworzenia odpornego rolnictwa i jego długoterminowego zrównoważonego rozwoju²:
  • Cena minimalna powinna obejmować wszystkie koszty produkcji, w tym pracę rolników i premię za ponoszenie ryzyka.
  • Elastyczne zarządzanie dostawami powinno dostosować podaż żywności w UE do popytu krajowego, korzystając z dobrego modelu kanadyjskiego sektora mleczarskiego i drobiarskiego, który jest przykładem skutecznego wprowadzania takich zmian.
  • Publicznie zarządzane strategiczne zapasy buforowe (rezerwy) w sektorach upraw rolnych i produkcji zwierzęcej pomoże zabezpieczyć dochody rolników i ustabilizować ceny żywności na przystępnym poziomie, zwłaszcza w czasie kryzysów lub niskich zbiorów.
  • Obowiązkowe umowy dostaw między nabywcami a rolnikami (także spółdzielniami) we wszystkich państwach członkowskich powinny obejmować cenę, ilość, jakość i czas trwania.
  • Wczesny system ostrzegania o kryzysach rynkowych jest niezbędny wszystkim sektorom produkcji rolnej, podobnie jak instrumenty kryzysowe, w tym tymczasowe, z obowiązującymi ograniczeniami ilości.
  • Rozszerzenie artykułu 210a WOR umożliwi producentom wspólne ustalanie minimalnych cen lub premii za produkty spełniające wyższe standardy zrównoważonego rozwoju w zakresie ochrony środowiska, działań na rzecz klimatu, dobrostanu zwierząt i odpowiedzialności społecznej.
• Zwiększyć przejrzystość kosztów za pośrednictwem niezależnych obserwatoriów w celu przeciwdziałania asymetrii rynkowej.

Polityka handlowa

Jak proponuje światowy ruch rolników La Via Campesina, należy opracować nowe wielostronne zasady handlowe dla rolnictwa. Ponadto rolnictwo musi zostać wyłączone z istniejących umów o wolnym handlu, a zawieranie umów takich jak UE–Mercosur powinno zostać wstrzymane.

Aby zapewnić większą samowystarczalność UE i promować suwerenność żywnościową, UE powinna nałożyć wyższe podatki importowe i zezwolić regionom Globalnego Południa na to samo. Chroniłoby to europejskich rolników przed nieuczciwą konkurencją i zabezpieczało rolników z Globalnego Południa przed dumpingiem wysoko subsydiowanych towarów spożywczych.

Zwiększając unijne podatki importowe na soję i olej palmowy, UE zmniejszyłaby swoje rabunkowe wykorzystanie zasobów ziemi i wody na Globalnym Południu, by pozyskać towary takie jak pasza dla zwierząt i biopaliwa. Środki te pomogłyby rolnikom i rdzennej ludności Globalnego Południa odzyskać zasoby naturalne do produkcji żywności³. Środki WPR muszą, przynajmniej przejściowo, zostać uzupełnione o ochronę przed nieuczciwą konkurencją producentów towarów importowanych, które nie spełniają norm UE.

UE powinna wywiązać się ze swojego zobowiązania dotyczącego zakończenia stosowania podwójnych standardów w produkcji, wprowadzając klauzule lustrzane (mirror measures, mirror clauses) do umów o wolnym handlu oraz do innych stosownych przepisów, np. dotyczących pestycydów, dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska. Zapewniłaby w ten sposób, że produkty importowane będą podlegać tym samym wymogom, co produkty europejskie.

Regulacja rynku jest warunkiem wstępnym akceptacji i funkcjonowania środków na zapewnienie ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt, wymiany pokoleń oraz równości płci w ramach WPR. Zapewnienie uczciwych i stabilnych cen zmniejsza niepewność ekonomiczną, dając rolnikom godne wynagrodzenie za ich produkty i możliwość długoterminowego planowania produkcji. Sprawiedliwy handel na rynkach rolno-żywnościowych dodatkowo wspiera przyjmowanie wyższych standardów środowiskowych i dobrostanu zwierząt, pomagając rolnikom w przejściu na bardziej zrównoważone systemy produkcji zwierzęcej i postrzeganiu rolnictwa jako realnego źródła utrzymania, zwłaszcza dla grup niedostatecznie reprezentowanych.

System finansowania WPR

Podczas przygotowań do Porozumienia w sprawie rolnictwa w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO) WPR przeszła ze wsparcia cen rynkowych na wsparcie dochodów, zaczynając od płatności łączonych (coupled payments – płatność powiązana z produkcją w danym sektorze), które tylko częściowo rekompensowały straty rolników spowodowane obniżeniem cen gwarantowanych. Reformy te objęły w 1992 r. produkcję zbóż i wołowiny, w 2003 r. mleka, a w 2004 r. cukru. Miały one potrójnie negatywny wpływ: rolnicy odnotowali spadek dochodów, ponieważ byli zmuszeni sprzedawać towary poniżej kosztów ich wytworzenia; agrobiznes czerpał zyski ze zdobywania surowców po sztucznie zaniżonych cenach; zwiększono budżet WPR z funduszy publicznych przy jednoczesnej niesprawiedliwej dystrybucji środków, nie przynosząc znaczących korzyści obszarom wiejskim ani środowisku⁴. Z czasem płatności były stopniowo oddzielane od produkcji (decoupled payments), co w 2014 r. osiągnęło punkt kulminacyjny w postaci przyjęcia systemu płatności bezpośrednich, tj. płatności za hektar ziemi rolnej.

Następnie na zasadzie wzajemnej zgodności (obecnie warunkowość – conditionality) wprowadzono pewne warunki wiążące dotacje (płatności do hektara) ze standardami środowiskowymi i społecznymi. Nie zmieniło to jednak głównej strukturalnej wady płatności w ramach WPR – powierzchnia gruntów rolnych nadal stanowi podstawę wsparcia w ramach WPR, przede wszystkim nagradzając własność ziemi, napędzając konsolidację gospodarstw rolnych, a zmniejsza witalność obszarów wiejskich, lokalnych gospodarek i ekosystemów. Niestety warunkowość jest dalej osłabiana obecnym upraszczaniem WPR przez Komisję, wskutek czego UE ryzykuje utratę zdolności do ochrony środowiska i zapewnienia długoterminowego bezpieczeństwa żywnościowego. To wymaga pilnej odpowiedzi na pytanie, jak ten problem zostanie rozwiązany w reformie WPR po 2027 r.

System finansowania WPR jest również problematyczny w kilku innych obszarach, m.in. dobrostanu zwierząt, równości płci i wymiany pokoleń. Płatności obszarowe (do hektara) zachęcają do konsolidacji gruntów, utrudniając młodym rolnikom zwłaszcza nowym podmiotom, dostęp do ziemi i rozpoczęcie działalności rolniczej. Ponieważ większe, bardziej rozwinięte gospodarstwa otrzymują większość wsparcia, nowym podmiotom trudniej jest konkurować, co podważa możliwość wymiany pokoleniowej w rolnictwie. Obecna struktura finansowania wzmacnia również nierówności społeczne i płci w rolnictwie, ograniczając dostęp do środków WPR niektórym grupom społecznym. Ponadto w obecnym systemie dopłat WPR brakuje wystarczającego rozróżnienia między intensywną i ekstensywną produkcją zwierzęcą. Powoduje to brak wsparcia finansowego z uwagi na dobra publiczne dostarczane przez bardziej zrównoważone, ekstensywne rolnictwo.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Stopniowo wycofywać płatności obszarowe (za hektar gruntów rolnych) i wdrażać ambitne strukturalne reformy WPR, zapewniając jednocześnie rentowność gospodarstw rolnych i odporność sektora rolnego we wszystkich regionach. Fundusze WPR należy przekierować tak, aby wspierać dostarczanie dóbr i usług publicznych, wzmacniać żywotność obszarów wiejskich i chronić różnorodność biologiczną w krajobrazie rolniczym.
• Priorytetowo traktować małe i wielokierunkowe gospodarstwa rolne, podmioty podejmujące działalności rolniczą (nowych rolników) oraz przechodzenie na rolnictwo agroekologiczne i ekologiczne.
• Znacznie podnieść minimalny budżet na ekoschematy oraz programy rolno-klimatyczno-środowiskowe (RŚK) i zwiększać go przez cały okres finansowania.
• Lepiej koordynować ekoschematy w ramach filaru I oraz działania rolno-środowiskowo-klimatyczne (RŚK) w ramach filaru II, aby zmaksymalizować ich łączną skuteczność, uprościć procedury administracyjne, by ułatwić rolnikom dostęp do tych działań i zapewnić, że ambicje środowiskowe będą spójnie nagradzane we wszystkich formach finansowania⁵.
• Zapewnić, że aspekty agrostrukturalne, społeczno-ekonomiczne i specyficzne dla lokalizacji będą brane pod uwagę przy obliczaniu premii dla ekoschematów i RŚK.
• Przyjąć wielopoziomową strukturę płatności w ramach WPR, z wyższym wsparciem dla bardziej zaawansowanych i skuteczniejszych praktyk zrównoważonych, by zachęcić rolników do przejścia na modele agroekologiczne i produkcję z poszanowaniem ekosystemowych granic planety⁶.
• Zintegrować mechanizmy degresywności w płatnościach WPR, ponieważ zapewnią one udział w WPR szczególnie tym gospodarstwom, które najbardziej potrzebują wsparcia, a środki finansowe na rolnictwo będą w ten sposób skutecznie wykorzystane.
• Wprowadzić obowiązkowe ograniczenie wszystkich płatności bezpośrednich dla państw członkowskich (capping) i rozszerzyć redystrybucję, zwłaszcza w okresie wycofywania płatności wsparcia dochodów opartych na powierzchni (płatność do hektara).
• Skierować interwencje z I oraz II filaru WPR, w tym wsparcie ekonomiczne na zachęcenie do prowadzenia upraw korzystnych dla środowiska, np. roślin strączkowych, lnu i konopi, ponieważ przyczyniają się do poprawy zdrowia gleby i zmniejszają zależność od syntetycznych środków produkcji.
  • Agroleśnictwo i mieszane systemy rolnicze powinny być również utrzymywane i wzmacniane w obu filarach jako chroniące klimat, wielofunkcyjne opcje użytkowania gruntów.
• Zrestrukturyzować system finansowania WPR, aby nadać priorytet i zachęcać do prawdziwie zrównoważonych ekstensywnych systemów chowu i hodowli zwierząt, w tym poprzez ekoschematy, działania rolno-środowiskowo-klimatyczne, a także inwestycje w rozwój obszarów wiejskich^7,8.

Taka transformacja wymaga lepszego dopasowania regulacji rynkowych i finansowania WPR. Regulacja rynku jest kluczowa dla zabezpieczenia rolnikom środków utrzymania i umożliwi powstanie odpornego rolnictwa. Finansowanie WPR powinno wspierać sprawiedliwą transformację, bezpośrednio umożliwiając rolnikom dostarczanie środowiskowych dóbr publicznych i wdrażanie praktyk przyjaznych dobrostanowi zwierząt. Tylko dzięki temu zintegrowanemu i sprawiedliwemu podejściu będzie można zrealizować cele WPR.

Środki środowiskowe i klimatyczne

Aby zapewnić długoterminową odporność rolnictwa i bezpieczeństwo żywnościowe, WPR musi aktywnie wspierać systemy rolnicze, które regenerują, a nie degradują zasoby naturalne. Polityka UE musi napędzać transformację systemową, umożliwiając rolnikom produkcję w granicach wytrzymałości planety, przyczyniając się do ochrony różnorodności biologicznej, łagodzenia zmiany klimatu i regeneracji ekosystemów.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Utrzymać podstawowe wymogi środowiskowe jako warunek, którego uprzednie spełnienie daje dostęp do finansowania publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem podstawowej ochrony środowiska. Wymogi te powinny być ukierunkowane i ograniczone do obecnie nieobjętych przepisami prawnymi UE, aby zapewnić, że wszystkie gospodarstwa rolne spełniają wysokie standardy ekologiczne, jednocześnie chroniąc środki potrzebne do produkcji rolnej i jej wydajność.
• Wspierać wdrażanie unijnego prawa o odbudowie przyrody (Nature Restoration Law) i krajowych planów odbudowy w ramach WPR, w szczególności w agro-ekosystemach.
• Korzystać z przykładów najlepszych praktyk programów rolno-środowiskowo-klimatycznych i włączać je do głównego nurtu (jako priorytetowe) w planach strategicznych dla WPR przyjmowanych przez państwa członkowskie.
  • Podejście lokalne, oparte na rezultatach przyjęte w Irlandii (locally led result-based approach), po raz pierwszy przetestowane w ramach programu Burren, stanowi doskonały przykład tego, jak rolnicy mogą być sprawiedliwie wynagradzani za uzyskanie wyników środowiskowych dostosowanych do warunków lokalnych (lokalnych krajobrazów)⁹.
• Ustanowić wyraźne punkty referencyjne dla rozwoju praktyk ekologicznych oraz skuteczny, niezależny system doradztwa rolniczego wspierający ten rozwój.
  • Rolnicy potrzebują dostępu do usług doradczych i możliwości wzajemnego uczenia się, aby wdrażać więcej praktyk agroekologicznych i czerpać z nich większe korzyści.
• Stałe monitorować i jawnie raportować postępy, a także wyznaczać jasne, mierzalne cele zgodne z Zielonym Ładem, aby zapewnić spójność działań WPR i umożliwić rozliczenie ich rezultatów.
• Przyjąć podejście obejmujące cały łańcuch wartości w celu zwiększenia różnorodności działań na wszystkich poziomach, od gospodarstwa po elementy krajobrazu.

Wsparcie dla rolników, przejrzystość i monitorowanie działań i środków w ramach tego wsparcia muszą ze sobą współgrać. Dzięki spójnemu projektowaniu WPR i solidnym mechanizmom rozliczeń przyznanych środków unijna polityka rolno-żywnościowa może stać się kamieniem węgielnym transformacji Europy, zapewniając w przyszłości trwałe funkcjonowanie stabilnego i wydajnego systemu rolno-żywnościowego.

Produkcja zwierzęca (chów i hodowla)

W kwestii chowu i hodowli zwierząt gospodarskich istotne jest rozróżnienie ekstensywnych i intensywnych metod produkcji. Intensyfikacja produkcji zwierzęcej stwarza coraz większe zagrożenie m.in. przez zanieczyszczenie siedlisk, degradację środowiska i narażanie dzikiej przyrody na wyginięcie¹⁰. Powoduje także poważne problemy społeczne. Natomiast dobrze zarządzana ekstensywna hodowla zwierząt gospodarskich może przynieść korzyści społeczne, ekonomiczne i środowiskowe, a mimo to nadal jest niedostatecznie wspierana przez Wspólną Politykę Rolną.

Praktyki takie jak wypas przy zrównoważonej obsadzie zwierząt, z odpowiednim zarządzaniem okresami regeneracji pastwisk, są przykładem systemów ekstensywnych, które optymalizują wykorzystanie lokalnych zasobów paszy, zmniejszają zależność od paszy zewnętrznej i zwiększają zatrudnienie na obszarach wiejskich¹¹. Systemy te pomagają również zapobiegać pożarom lasów, zatrzymywać dwutlenek węgla w glebie i chronić różnorodność biologiczną, zwiększając odporność klimatyczną i ekologiczną. Należy podkreślić, że aby przejście na ekstensywną produkcję zwierzęcą odbyło się na zasadach sprawiedliwej transformacji, związane z nią wyzwania i korzyściami objąć całe społeczeństwo nie tylko rolników. Należy także zapewnić wsparcie podmiotom najbardziej dotkniętym zmianą, aby wspólnie kształtować proces transformacji produkcji zwierzęcej i jej wynik¹².

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Wprowadzić skuteczne regulacje, aby przeciwdziałać negatywnym skutkom zarówno intensywnego chowu i hodowli, jak i złego zarządzania systemami ekstensywnymi (np. nadmierny wypas lub nadmierna obsada).
• Wprowadzić progi ekologiczne dla emisji z chowu i hodowli zwierząt gospodarskich oraz zagęszczenia obsady, dostosowane do warunków krajowych i regionalnych.
• Zapewnić rolnikom sprawiedliwą transformację, aby korzyści i obciążenia wynikające ze zmiany w sektorze produkcji zwierzęcej były współdzielone przez społeczeństwo, a osoby najbardziej dotknięte otrzymały wsparcie i uprawnienia do kształtowania działań i wyników¹³.
• Wspierać szerszą transformację konsumpcji, zachęcając do zmniejszenia spożycia produktów intensywnego chowu i hodowli zwierząt gospodarskich. Można to osiągnąć, ustalając uczciwe ceny produktów z ekstensywnych systemów chowu i hodowli zwierząt gospodarskich i wpływając na popyt środkami wykraczającymi poza WPR.

WPR musi stać się dźwignią transformacji, wspierając rozwój zrównoważonych systemów produkcji zwierzęcej, wprowadzając regulacje prawne dotyczące ograniczenia szkodliwego społecznie i środowiskowo wpływu intensywnych i przemysłowych metod w chowie i hodowli zwierząt gospodarskich oraz umożliwiając konsumentom podejmowanie decyzji zgodnych z dietą planetarną (głównie zwiększenie udziału żywności pochodzenia roślinnego i obniżenie spożycia mięsa) oraz ideą poprawy zdrowia publicznego.

Odnowa pokoleniowa

Jest to kluczowa kwestia dla przyszłości rolnictwa w Europie. Obecnie tylko 12% rolników w UE ma mniej niż 40 lat¹⁴, a zmiany społeczne, środowiskowe i klimatyczne przyniosą w przyszłości jeszcze więcej wyzwań dla produkcji żywości. Już dziś nowi uczestnicy rynku napotykają ogromne bariery w podejmowaniu produkcji rolnej – od niezwykle wysokich cen gruntów rolnych i problemu koncentracji własności po nieproporcjonalnie niskie dochody i niewystarczające wsparcie finansowe. Te problemy dotyczą szczególnie kobiet, osób LGBTQIA+ oraz osób niemających możliwości dziedziczenia ziemi, a wynikają z nierówności strukturalnych i uwarunkowań kulturowych. Można wśród nich wymienić: mniejsze prawdopodobieństwo odziedziczenia ziemi, ograniczony dostęp do edukacji i wsparcia finansowego, dysproporcję w zajmowaniu stanowisk kierowniczych, a także tendencję kobiet do rozpoczynania działalności rolniczej w starszym wieku niż mężczyźni.

W obliczu tych wyzwań obecne środki WPR pozostają niewystarczające, a budżet dla młodych rolników nie wzrósł w porównaniu z poprzednimi okresami¹⁵. Uzupełniające wsparcie dochodów dla młodych rolników stanowi jedynie 1,8% wszystkich płatności bezpośrednich WPR w latach 2023–2027 w I filarze, a interwencje dotyczące rozpoczynania działalności przez młodych i nowych rolników stanowią tylko 5,3% wszystkich interwencji związanych z rozwojem obszarów wiejskich w II filarze. Ponadto obecnie płatności z WPR nie wystarczają młodym rolnikom na radzenie sobie z wyzwaniami charakteryzującymi dzisiejszy sektor rolno-żywnościowy.

Aby zapewnić wymianę pokoleniową w rolnictwie, środki WPR muszą zostać skierowane na wspieranie młodych i nowych rolników, którzy wybiorą podejście agroekologiczne na podstawie dobrze przygotowanego i jasnego planu. Tylko w ten sposób można zapewnić wymianę pokoleń zgodnie z zasadami społecznej i środowiskowej sprawiedliwości w rolnictwie. Środkom WPR powinno też towarzyszyć ustawodawstwo krajowe państw członkowskich, służące ochronie gruntów rolnych w celu zabezpieczenia wymiany pokoleniowej w rolnictwie.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Wprowadzić nowe systemy wsparcia dla nowych podmiotów agroekologicznych w ramach WPR, ustanawiając realne wsparcie dla rolnictwa agroekologicznego od pierwszego dnia podjęcia działalności rolniczej.
• Skupić się na premii początkowej opartej na koncepcji (agroekologia), a nie związanej z powierzchnią ziemi rolnej. Powinna ona być obowiązkowo stosowana we wszystkich państwach członkowskich przechodzących na rolnictwo agroekologiczne. To rozwiązanie może zapewnić ukierunkowane wsparcie w krytycznej wczesnej fazie zakładania gospodarstwa rolnego lub przejścia na rolnictwo agroekologiczne. Doświadczenie państw członkowskich, które już stosują ten środek, powinny stanowić wzorzec do jego wdrażania w całej UE.
• Zapewnić rolnikom wsparcie ekonomiczne i administracyjne podczas przechodzenia na rolnictwo agroekologiczne. Obejmuje to wzmocnienie niezależnych systemów doradczych, aby nowi rolnicy mogli zakładać swoje gospodarstwa w sposób wzmacniający ich rentowność i długoterminowy zrównoważony rozwój prowadzonej działalności.
• Zakończyć spekulacje gruntami rolnymi i nadać priorytet dostępności gruntów dla rolników agroekologicznych i małych gospodarstw, których rola jest kluczowa w tworzeniu odpornych obszarów wiejskich i przyjaznych dla klimatu systemów rolniczych.
• Zapewnić skuteczniejsze uregulowanie i większą transparentność mechanizmów obrotu gruntami rolnymi, aby zapobiec ich dalszej koncentracji oraz spekulowaniu nimi.
  • Propozycja utworzenia Obserwatorium UE ds. gruntów rolnych pojawiła się w Wizji dla przyszłości rolnictwa, przedstawionej przez Komisję Europejską. Pomogłoby to lepiej monitorować dynamikę rynku gruntów rolnych, zwiększyć jego przejrzystość, a zebrane informacje wykorzystać w celu polityki, która ułatwienia dostępu do gruntów nowym podmiotom i rolnikom agroekologicznym.

Obserwatorium UE ds. gruntów rolnych jest podstawą zapobiegania koncentracji ich własności i ustalania priorytetów dostępu do gruntów dla rolników agroekologicznych i posiadających małe gospodarstwa rolne. Powinno to znaleźć odzwierciedlenie w politykach krajowych państw członkowskich, aby następne pokolenie kierujących gospodarstwami rolnymi mogło skuteczniej radzić sobie z narastającymi wyzwaniami w produkcji rolnej.

Równość płci i sprawiedliwość społeczna

Sektor rolniczy zmaga się z wieloma poważnymi problemami społecznymi, w tym z dramatycznie niższym dochodem w rolnictwie (na osobę lub pracownika) niż średnia płaca w gospodarce UE (60% średniej płacy w 2023 r.)¹⁶, mimo że jest to zawód o wyższym ryzyku wypadków i obrażeń niż wszystkie inne zawody¹⁷. W UE rolniczki zarabiają średnio o jedną trzecią mniej niż rolnicy¹⁸. Sytuacja pracowników sezonowych jest jeszcze trudniejsza, ponieważ wielu z nich zatrudnia się, omijając przepisy dyrektywy w sprawie pracowników sezonowych – ograniczając ich prawa i dostęp do zabezpieczeń socjalnych.

Obecna WPR w niewystarczający sposób odnosi się do problemu nierówności płci oraz kwestii promowania udziału kobiet w rolnictwie¹⁹ – nie jest to jej priorytetem, a wysokość wsparcia nie jest adekwatna do potrzeb. Pomimo zalecenia UE państwa członkowskie nie są zobowiązane do uwzględniania środków ukierunkowanych na zapewnienie równości płci w krajowych planach strategicznych. Tylko cztery kraje UE wprowadziły konkretne środki WPR w celu wsparcia finansowego kobiet i mniejszości płciowych w rolnictwie w okresie WPR 2023–2027²⁰.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Uczynić równość płci celem WPR, systematycznie gromadzić i publikować dane dotyczące beneficjentów WPR z uwzględnieniem podziału na płeć, a także uwzględniać nierówności strukturalne utrudniające dostęp do płatności (tj. wielkość gospodarstwa, edukacja i dostęp do ziemi).
• Zawsze konsultować się z grupami marginalizowanymi na temat ich szczególnych potrzeb i sytuacji w rolnictwie.
• Zapewnić grupom marginalizowanym ze względu na płeć pomoc w rozpoczynaniu działalności, dostępie do płatności i usług w rolnictwie.
• Podtrzymywać i rozszerzać zasadę warunkowości społecznej w WPR, aby obowiązywały przepisy dotyczące płacy minimalnej i regulacji godzin pracy, a także zapewniające skuteczniejsze działanie inspekcji pracy w sektorze rolnym.

Aby zapewnić równość płci i sprawiedliwość społeczną w rolnictwie, następna WPR musi zagwarantować odpowiednie, skuteczne środki mające na celu tworzenie włączającego i sprawiedliwego systemu produkcji rolnej.

Rozwój obszarów wiejskich i regionalne strategie żywnościowe

W latach 2007–2022 znikły prawie 2 miliony małych gospodarstw (produkujących na rynek) — ich liczba spadła o 44%, głównie ze względu na strukturę płatności WPR, która nieproporcjonalnie wspiera większe gospodarstwa²¹. Ta zmiana zredukowała regionalną infrastrukturę żywnościową oraz osłabiła tkankę społeczną i ekonomiczną, która podtrzymuje funkcjonowanie społeczności wiejskich. Zróżnicowane systemy produkcji rolno-żywnościowej i lokalne usługi są niezbędne do rozwoju systemów żywnościowych dostosowanych do obecnych i przyszłych uwarunkowań.

W związku z tym Unia Europejska musi:

• Zapewnić odpowiednie finansowanie II filaru WPR w celu rewitalizacji obszarów wiejskich i wspierania bardziej odpornych regionalnych systemów żywnościowych.
• Wykorzystać fundusze na rozwój obszarów wiejskich w celu ponownego ustanowienia lokalnej infrastruktury żywnościowej, w tym przetwórstwa na małą skalę, dystrybucji, obiektów handlowych i usługowych, takich jak lokalne piekarnie, sklepy mięsne (rzeźnicy) i targowiska. Elementy te są kluczowe dla utrzymania rentowności gospodarstw rolnych i wspierania dynamicznej gospodarki wiejskiej.
• Priorytetowo traktować wspieranie rozwoju krótkich łańcuchów dostaw i zróżnicowanych modeli produkcji żywności, które wzmacniają bezpośrednie relacje między producentami a konsumentami.
• Inwestować w tworzenie lokalnych i regionalnych strategii żywnościowych, dostosowanych do warunków terytorialnych i kulturowych danego miejsca lub regionu w celu zmniejszenia wpływu produkcji żywności na środowisko, wspierania spójności społecznej i poprawy dostępu do świeżej, żywności wysokiej jakości zarówno na obszarach wiejskich, jak i miejskich.

Zamówienia publiczne

Obecnie zamówienia publiczne na żywność stanowią 5,2% wszystkich zakupów żywności w UE i wpływają na wyżywienie 67 milionów dzieci (tylko w szkolnych stołówkach)²². Mimo że zamówienia publiczne mają duży potencjał do promowania zdrowej, zrównoważonej diety i wspierania lokalnych producentów, zgodnie z obowiązującymi przepisami UE (dyrektywa 2014/24) kryteria środowiskowe i społeczne w przetargach publicznych są opcjonalne, a kontrakty – często przyznawane wyłącznie na podstawie kryterium ceny²³.

Aby to zmienić, w przepisach UE trzeba odejść od posługiwania się kryterium najniższej ceny i zapewnić, że kontrakty publiczne będą premiować dostawców, którzy spełniają wysokie standardy zrównoważonego rozwoju, takie jak produkcja ekologiczna, lokalne zaopatrzenie i praktyki społecznie odpowiedzialne. WPR po 2027 r. powinna wspierać państwa członkowskie w dostosowywaniu polityki zamówień publicznych do tych celów jako dźwigni zrównoważonego rolnictwa, poprawy zdrowia publicznego i rozwoju odpornej gospodarki wiejskiej.

Bibliografia

• Agroecology In Action. Politique agricole commune.
• ARC2020 (2025). How has the CAP’s green architecture changed around Europe?
• BirdLife Europe, European Environmental Bureau, & WWF European Policy Office (2023). A brighter future for EU food and farming.
• Caimi, V., & Sansonetti, S. (2023). The social impact of public procurement: Can the EU do more?
• Council of the European Union. Timeline: History of the Common Agricultural Policy.
• Diamanti, G., van Santen, M., & Duncan, J. (2024). Uncovering the effects of the Common Agricultural Policy (2023–2027) on women.
• EU CAP Network (2025). Generational renewal in the agricultural sector and young farmers.
• European Commission (2023). Approved 28 CAP Strategic Plans (2023–2027): Summary overview for 27 Member States.
• European Commission (2024). Direct payments to agricultural producers.
• European Commission (2024). Strategic Dialogue on the Future of EU Agriculture.
• European Commission (2025). Key policy objectives of the CAP 2023–27.
• European Commission (2025). Vision for Agriculture and Food.
• European Committee of the Regions (2024). Opinion on the Common Agricultural Policy reform: Towards a fairer, greener, and more resilient agriculture in Europe.
• European Coordination Via Campesina (2023). Market regulation and food sovereignty: The need for public regulation of agricultural markets in the EU.
• European Coordination Via Campesina (2024). Next CAP must prioritise Common Market Organisation revision to strengthen farmers’ position in the food chain.
• European Coordination Via Campesina. ECVC position paper: Post-2027 CAP—Building food sovereignty.
• European Economic and Social Committee (2024). Benefits of extensive livestock farming and organic fertilizers in the context of the European Green Deal.
• Fondo Español de Garantía Agraria (2023). Informe de sexo y edad 2022.
• Geurts, G. (2025). A just and green CAP and trade policy in and beyond the EU.
• Greenpeace España (2021). Macrogranjas: El modelo industrial que está devorando el medio rural.
• Greenpeace European Unit (2024). Go Big or Go Bust: How the EU’s farmers are pushed to produce more to stay in business.
• La Via Campesina (2024). Free trade agreements, failed trade agreements: An alternative is now urgent and necessary.
• Madre, Y., & Guala, G. (2022). EU school food procurement schemes: A more inclusive, educative, and ambitious project.
• Matthews, K. B., Buchan, K., Miller, D. G., & Towers, W. (2013). Reforming the CAP—With area-based payments, who wins and who loses?
• Münch, A., Badouix, M., Gorny, H., Messinger, I., Schuh, B., Beck, M. et al. (2023). Comparative analysis of the CAP Strategic Plans and their effective contribution to the achievement of the EU objectives.
• National Economic and Social Council (2023). Just Transition in Agriculture and Land Use.
• National Farmers Union (NFU). Supply management.
• National Parks and Wildlife Service (2020). Farming for nature: Ireland’s story.
• O’Rourke & Finn (2020). Farming for Nature – The role of Results Based Payments.
• Platform of Associations (2025). Common efforts to make quality production competitive and secure a crisis-resilient food supply!
• Por Otra PAC (2025). Visión sobre la agricultura y la alimentación: El sabor agridulce de las propuestas de la Comisión Europea.
• Shortall, S., & Marangudakis, V. (2022). Is agriculture an occupation or a sector? Gender inequalities in a European context.
• Transitiecoalitie Voedsel (2023). True pricing of food and agriculture: Priorities for the new EU political agenda.
• VoedselAnders (2022). De visie van Voedsel Anders: Op weg naar een duurzaam en rechtvaardig voedselsysteem.

Przypisy

¹ European Commission (2024). Direct payments to agricultural producers.

² Aby uniknąć negatywnych skutków potencjalnego wzrostu cen żywności, państwa członkowskie powinny wzmocnić zabezpieczenia społeczne i rozszerzyć lub wprowadzić programy pomocy żywnościowej, które umożliwią mniej zamożnym konsumentom zakup żywości o wysokiej jakości. Mechanizmy te nie mogą służyć do wspierania modelów produkcji przemysłowej, które przekraczają możliwości rynków i generują negatywne skutki społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Ponadto w całej UE można by wprowadzić przejrzysty system cenowy w celu monitorowania, jaka część ceny detalicznej trafia do producentów, pośredników i sprzedawców.

³ Aby uniknąć negatywnych skutków dla rolników w krajach Globalnego Południa, należy również wzmocnić zabezpieczenia i towarzyszące im systemy wspierające sprawiedliwą transformację polityki rolno-żywnościowej w krajach trzecich.

⁴ Council of the European Union. Timeline: History of the Common Agricultural Policy. More extensive historical analysis: Geurts, G. (2025). A just and green CAP and trade policy in and beyond the EU.

⁵ Na tej podstawie długoterminowe zobowiązania i podejście w skali całego krajobrazu powinny być wspierane w obu filarach. Obejmuje to promowanie zbiorowych działań rolników w realizacji celów dotyczących różnorodności biologicznej i klimatu na dużą skalę oraz łączenie zobowiązań długoterminowych z zobowiązaniami rocznymi w celu zwiększenia ich stabilności i skuteczności.

⁶ Podejście hybrydowe, łączące płatności oparte na pomiarach i wynikach, zachęci do innowacji i dostarczy mierzalnych rezultatów, pozostając jednocześnie dostępne dla produkcji rolnej o różnej skali. Pozwoli to również rolnikom wybierać ścieżki lepiej dostosowane do warunków regionalnych, klimatycznych i strukturalnych.

⁷ Matthews, K. B., Buchan, K., Miller, D. G., & Towers, W. (2013). Reforming the CAP—With area-based payments, who wins and who loses?

⁸ Przykładem byłoby tu wsparcie rodzimych ras w ramach płatności WPR. Narzędzie to powinno zostać użyte do promowania ekstensywnego systemu chowu i hodowli opartego na wypasaniu, który zwiększa różnorodność biologiczną, odporność na zmianę klimatu oraz dobrostan zwierząt. Państwa członkowskie trzeba zachęcić do dobrowolnego przeznaczania części finansowania WPR związanego z chowem i hodowlą zwierząt na te systemy – z uwzględnieniem warunków krajowych, przy jednoczesnym zapewnieniu, że fundusze przynoszą wyraźne korzyści środowiskowe i społeczne.

⁹ O’Rourke & Finn (2020). Farming for Nature – The role of Results Based Payments.

¹⁰ Dane z Hiszpanii potwierdzają, że „wzrost zanieczyszczenia wód gruntowych azotanami w latach 2016–2019 był wyższy w regionach o najwyższym pogłowiu zwierząt gospodarskich”. Greenpeace España (2021). Macrogranjas: El modelo industrial que está devorando el medio rural.

¹¹ European Economic and Social Committee (2024). Benefits of extensive livestock farming and organic fertilizers in the context of the European Green Deal.

¹² National Economic and Social Council (2023). Just Transition in Agriculture and Land Use.

¹³ National Economic and Social Council (2023). Just Transition in Agriculture and Land Use.

¹⁴ EU CAP Network (2025). Generational renewal in the agricultural sector and young farmers.

¹⁵ Münch, A., Badouix, M., Gorny, H., Messinger, I., Schuh, B., Beck, M., et al. (2023). Comparative analysis of the CAP Strategic Plans and their effective contribution to the achievement of the EU objectives.

¹⁶ European Commission (2025). A vision for agriculture and food: Shaping together an attractive farming and agri-food sector for future generations.

¹⁷ European Committee of the Regions (2024). Opinion on the Common Agricultural Policy reform: Towards a fairer, greener, and more resilient agriculture in Europe.

¹⁸ European Commission (2023). Explore farm incomes in the EU: Farm economics overview based on 2021 FADN data.

¹⁹ Na przykład, w Hiszpanii, 37,4% beneficjentów płatności bezpośrednich to kobiety. Jednak trafia do nich tylko 27% całej kwoty płatności, gdyż średnia powierzchnia prowadzonych przez nie gospodarstw jest mniejsza. Oznacza to, że tracą przy systemie płatności do hektara ziemi rolnej.

²⁰ European Commission (2023). Approved 28 CAP Strategic Plans (2023–2027): Summary overview for 27 Member States.

²¹ Greenpeace European Unit (2024). Go Big or Go Bust: How the EU’s farmers are pushed to produce more to stay in business.

²² Madre, Y., & Guala, G. (2022). EU school food procurement schemes: A more inclusive, educative, and ambitious project.

²³ Caimi, V., & Sansonetti, S. (2023). The social impact of public procurement: Can the EU do more?